Protestantska reformacija ili samo reformacija je naziv za verske pokrete protiv papstva i Katoličke crkve u 16. veku. Iz tih pokreta nastale su nove verske zajednice, nezavisne od papstva.
Najvažniji pokretači reformacije bili su Martin Luter u Nemačkoj, te Ulrih Cvingli i Žan Kalvin u Švajcarskoj. Pristalice reformacije otcepile su se od Katoličke crkve, proglasile Sveto pismo jedinim izvorom vere i raširile svoje učenje u Nemačkoj, Švajcarskoj, Holandiji, Engleskoj, Mađarskoj i skandinavskim zemljama.
Uzrok reformaciji bili su izmenjeni društveno-ekonomski odnosi, haotično stanje u Katoličkoj crkvi, iskvarenost sveštenstva, prodaja oproštajnica za grehove i sl. Pokret reformacije i opiranje Katoličke crkve doveli su do dugih i teških verskih ratova, koji su decenijama besneli u Evropi i uništili mnoga materijalna i kulturna blaga.
Katolička crkva u srednjem veku je istovremeno i svetovna i božanska institucija. Zloupotrebe su vidljive. U 15. i 16. veku niži kler je često veoma siromašan, sujeveran, neobrazovan, živi u nedozvoljenim vezama i ima decu. Disciplina crkvenih redova slabi. Renesansne pape vode raskošne živote, zanemaruju duhovne obaveze i prikupljaju novac. Nepotizam je normalna pojava u crkvi. Franjevci i dominikanci osuđuju svetovni način života klera. Humanistički nastrojeni teolozi osuđuju obožavanje ikona, relikvija i krstaških ideala. Papski parlament 1512. godine upućuje trupe da nametnu reformu monaškog života. Iste godine kenterberijski nadbiskup zahteva od sveštenstva da živi u skladu sa Hristovim učenjem. Peti lateranski sabor (1512—1517) ističe potrebu uklanjanja zloupotrebe crkve i vraćanja na stare vrednosti. Osniva se udruženje za božansku ljubav koje se zalaže za povremene rasprave o prilikama u crkvi i obnovu u skladu sa Hristovim učenjem. Evropom krstare reformatori i ukazuju na zloupotrebe.
Prethodnici Lutera su Petar Valdo, Džon Viklif i Jan Hus. Viklif (1328—1384) je stavljao naglasak na direktnu vezu čoveka i Boga, što je osnova protestantskog učenja. Jan Hus (1369—1415) je bio profesor Praškog univerziteta. Zastupao je interese srednjeg češkog sloja. Nalazio se pod velikim uticajem Viklifa. Zahteao je da crkva bude jednostavna i pristupačna narodnim masama i da se Sveto pismo piše na narodnom jeziku. Istupao je protiv moći sveštenstva i papstva. Papa ga je isključio iz crkve, ali to ovome nije smetalo da nastavi svoj rad. Preveo je Bibliju na češki jezik, stvarajući češki književni jezik. Car Sigismund ga je pozvao na sabor u Konstanci 1414. godine garantujući mu bezbednost. Tamo je uhvaćen i godinu dana kasnije spaljen na lomači. Husova smrt izazvala je talas protesta u Češkoj. Izbili su Husitski ratovi što je pripadnicima katoličke crkve pružilo priliku za oružanu intervenciju protiv husita. Početkom 14. veka engleski teolog Vilijam Okam tvrdi da saznanje dolazi preko iskustva, čime stavlja u sumnju katoličko učenje. Okam otvara put pojavi misticizma i pijetizma. Misticizam je sklonost vernika da zanemare teološke rasprave i posvete se bogougodnom radu. Pijetisti svojim radom pripremaju ljude za versku pobunu. Jedan od njihovih učenika je i Erazmo Roterdamski.
Najistaknutiji predstavnik humanizma u severnoj Evropi je Erazmo Roterdamski (1466—1536). Obrazovan je u Parizu, a putovao je po čitavoj Evropi. Pristupao je filozofskim i verskim problemima. Godine 1500. objavljuje svoju „Zbirku izreka“ klasičnih mislilaca sa objašnjenjima. Najpoznatije delo Roterdamskog je „Pohvala ludosti“ iz 1509. godine. Ono predstavlja pogled na savremeni svet i njegove slabosti. Upućuje oštre kritike sveštenstvu, svetovnom životu, neznanju i ritualima. Njegova gledišta čine ga neprihvatljivim za katoličku crkvu. Slična sudbina dočekala je i Tomasa Mora (1478—1535) u Engleskoj. On 1516. godine piše svoje najpoznatije delo „Utopija“ u kome ukazuje u kakvom se stanju nalaze pojedine države, pre svega Engleska. U prvom delu prikazuje ideal savršene zajednice, podeljene u oblasti i granice, pravedne i lišene privatne svojine. Drugi deo je osuda rata, bogatih, društvene nepravde i ograđivanja. Sukob Henrija VIII i Vatikana dovodi do Morove ostavke (na mesto kancelara) jer je odbio da položi zakletvu kojom kralju priznaje supremaciju u verskim pitanjima.
Martin Luter (1483—1546), poreklom iz Tiringije, uobličava različite ideje u posebnu veru. On je čovek sela, veruje u zle duhove, postaje član reda Svetog Avgustina i stiče potpuno versko obrazovanje. Postaje profesor na univerzitetu u Vitenbergu 1508. godine gde se zalaže za humanističke studije i napada skolastičare. Stiče doktorat teologije 1512. godine kada počinje da drži predavanja o Svetom pismu, psalmima, Rimljanima i Galima. Iznosi mišljenje da se čovek može spasti samo verovanjem, najverovatnije 1516. godine. To je osnovna ideja reformacije. Istinu treba tražiti u Svetom pismu koje mora biti pristupačno svima. Prodaja indulgencija posebno je smetala Luteru. On 31. oktobra 1517. godine objavljuje svojih 95 teza na crkvi zamka u Vitenbergu i poziva papskog legata koji je prodavao indulgencije na javnu raspravu. Protiv indulgencija piše „Spor o moći i korisnosti indulgencija“. Traži da papa iz ljubavi oslobodi vernike čistilišta, a ne za zlato. Luterove teze nailaze na brojne pristalice širom Nemačke. Nuspeh diskusija sa kardinalom Kajetanom i Johanom Ekom dolazi do direktnog sukoba sa papom Lavom X. Luter se stavlja pod zaštitu saksonskog kneza Fridriha Mudrog. Juna 1520. godine papa Lav osuđuje Luterove spise i poziva ga da se odrekne svog učenja. Luter odbija i javno spaljuje papsku bulu. Time je rascep sa Vatikanom potpun. Luter zahteva da se ukloni papstvo koje je protivno Hristovom učenju. Piše delo „Vavilonsko ropstvo crkve“ i upućuje ga sveštenstvu. Odbacuje seda, sakramenata i predlaže tri (krštenje, pokajanje i pričešće). Luter početkom sledeće godine biva ekskomuniciran. Prihvata poziv cara Karla V i pojavljuje se na saboru u Remsu gde brani svoje učenje. Sabor maja 1521. godine donosi odluku po kome je Luter osuđen za uvredu pape, poziva na pobunu i odbacivanje sakramenata. Nalazi utočište kod saksonskog kneza gde, nakon duboke krize, prevodi Bibliju na nemački jezik. Dvadesetih godina 16. veka izborni kneževi Saksonije i Hesena, kao i veliki majstor tevtonskog reda, prihvataju protestantizam.
Jedan od Luterovih sledbenika bio je i Tomas Mincer, vođa Nemačkog seljačkog rata. Držanje Lutera prema ustanicima, koji od njega očekuju podršku, je neprijateljsko, jer on propoveda potčinjavanje političkoj vlasti. Aprila 1525. godine Luter osuđuje ustanike. Maja 1525. godine piše pamflet „Protiv mučkih i lopovskih bandi seljaka“ i poziva na ubijanje ustanika bez milosti.
Jedan od centara verskog radikalizma je Minster na severu Nemačke, u kome se razvija anabaptizam. Anabaptisti smatraju da krštenje na rođenju ne vredi, da samo odrastao čovek može biti valjano kršten. Cirih postaje centar anabaptizma, a Mincer ga odbacuje. Već 1524. godine Minster je pod kontrolom doseljenika iz Holandije koji ukidaju versku slobodu i stvaraju „svetu zajednicu“. Teokratija predvodi socijalnu revoluciju, ukida privatnu svojinu, brani upotrebu novca, a život u Minsteru odvija se u skladu sa Starim zavetom. Grad se dugo suprotstavlja kneževima.
Gušenje Seljačkog ustanka (1525) važan je događaj u Luterovom životu. On raskida sa ekstremistima i Roterdamskim i do kraja života posmatra širenje protestantizma. Borbe se zaoštravaju. Vormski edikt potvrđuje se 1529. godine u Špajeru, a protest kneževa ostaje bez odgovora pa Karlo V saziva sabor u Augzburgu 1530. godine. Sastavlja se spisak jeretičkih učenja na šta protestanti odgovaraju sastavljanjem Augzsburške konfesije. Primat države je priznat, a prihvata ga i Luter. Protestantski kneževi 1531. godine stvaraju Šmalkandsku ligu sa ciljem odbrane vere. Karlo ligi objavljuje rat 1546. godine, a naredne godine odnosi pobedu u Šmalklandskom ratu. Protestantizam ipak zadržava raniju snagu. Karlo je 1555. godine sazvao sabor u Augzburgu na kome je uspostavljen verski mir u Carstvu. Utvrđeno je načelo: Cuius region, eius religio (Čija je vlast, njegova je i vera).
Ulrih Cvingli i Žan Kalvin su najistaknutiji predstavnici protestantizma u Švajcarskoj. Cvingli je 1518. godine izabran za pastora crkve u Cirihu. U periodu od 1520. do 1525. godine reformacija dobija svoje oblike u Cirihu. Cvingli 1522. godine sastavlja „Komentare o pravoj i lažnoj veri“. Tvrdi da Sveto pismo predstavlja jedino učenje svakog hrišćanina, a da su sakramenti delo đavola. Zbog toga ulazi u sukob sa Luterom koji podržava pričešće kao jednu od Svetih tajni. Cvingli uživa podršku gradskog veća Ciriha. Uklanjaju se slike, sveštenici se žene, napušta se sveta misa, zatvaraju se manastiri, siromašnima se pruža pomoć grada. Sud nadgleda život u gradu i kažnjava prestupnike. Prisustvo bogosluženjima je od 1529. godine obavezno. Crkva i grad kontrolišu stanovništvo. Cvingli ne uspeva da stekne podršku drugih kantona. Izaziva rat u kome je Cirih poražen. Cvingli gine 1531. godine.
Žan Kalvin je drugi veliki predstavnik protestantizma u Švajcarskoj. Studira teologiju i pravo na Sorboni. Napušta Francusku i odlazi u Ženevu gde 1536. godine sastavlja „Institucije hrišćanske vere“, u kojima izlaže osnove svog učenja. Protestanti tada čine manjinu u Ženevi. Izbija građanski rat u kome je biskup poražen i promoran na povlačenje 1533. godine. Blizina Savoje slabi reformatorski pokret, a jača ga dolazak Kalvina. Kalvin 1538. godine napušta Ženevu i tri godine živi u Strazburu. Od 1541. godine je ponovo u Švajcarskoj i u Ženevi provodi ostatak života (umro 1564). Kalvinovo učenje ističe božansku uzvišenost. Čovek nije u stanju da shvati njegovu volju i da osigura spasenje. Postoje izabrani i odbačeni ljudi koje bira Bog. Ne treba žaliti što su odbačeni osuđeni na večnu patnju već se radovati što će se bar neko spasti jer čovek nema prava na Božju milost zbog prvobitnog greha. Kalvin pretvara Ženevu u grad spartanske discipline. Vlast se nalazi u rukama nekolicine „izabranih“ koji upravljaju uz „prećutnu saglasnost naroda“, lišenog učešća u upravi. Kalvin smatra da crkva treba da bude odvojena od države. Od 13.000 građana, svega 1500 imaju pravo glasa. Veliko i Malo veće odlučuju o svemu. Kalvinovo delo „Crkveni propisi“ model je za ostale države. Nameću se kazne za igranje, pričanje i smeh tokom službe. Zatvaraju se kafane, a pojedinci se proteruju iz grada ili ubijaju (ukoliko ne podržavaju novo stanje). Na novac se gleda kao na sredstvo za napredak društva zbog čega se podržava trgovina. Kalvinizam se širi na Francusku, Holandiju, Škotsku, Englesku i Nemačku. Ženeva je ideal. Kalvinizam je prihvatljiv za plemstvo i građane.
Reformacija u Engleskoj otpočela je kao sukob kralja Henrija VIII Tjudora (1509—1547) i pape Klimenta VII (1523—1535). Papa ne dopušta kralju razvod od Katarine Aragonske. Sukob kralja i pape doveo je do toga da Parlament u narednim godinama donese niz zakona radi suzbijanja papske vlasti nad engleskom crkvom. Ove mere doprinele su širenju protestantizma u Engleskoj i protiv volje samog kralja. Godine 1534. donet je zakon po kome je kralj vrhovni poglavar engleske crkve. Verski nemiri u Engleskoj nastavili su se tokom 17. veka. Ispoljavaju se i u Engleskom građanskom ratu. Okončani su svrgavanjem poslednjeg katoličkog monaha, Džejmsa II, u tzv. Slavnoj revoluciji 1688. godine.
Tokom većeg dela druge polovine 16. veka Francuska je u stanju anarhije jer je razdiru verski ratovi (1562—1598). Francuskom političkom scenom tokom trideset godina (1559—1589) dominira Katarina Mediči. Posle 1559. godine vlast i u Francuskoj i u Engleskoj je u rukama žena i dece. Disciplina i odanost vladaru slabe. Podstiču se verski nemiri i borbe za vlast. Kriza u Francuskoj izbija zbog brzog širenja kalvinizma. Hugenoti (francuski protestanti) već 1562. godine imaju 2000 crkava. Stanje u katoličkoj crkvi posle potpisivanja konkordata 1516. godine olakšava brzo širenje kalvinizma. Bolonjskim konkordatom Fransoa je dobio pravo da, uz pristanak pape, postavlja najviše crkvene velikodostojnike. Kalvinisti su i značajna politička snaga. Oni 1559. godine održavaju u Francuskoj prvi sinod iako je Ženeva centar pokreta. Nakon stupanja na presto Šarla IX (1560—1574), hugenoti slobodno ispovedaju svoju veru. Katolički sveštenici širom Francuske se proteruju. Tri porodice se u periodu anarhije bore za prevlast. Porodica Giz, izuzetno bogata, uticajna je na dvoru i u crkvi. Monmoransi, vezani svojim funkcijama za dvor, dali su Ana, konetabla Francuske. An ostaje veran katolicizmu. Anov sinovac, Gaspar de Kolinji, budući je predvodnik hugenota. Treća porodica su Burboni. Sin Anrija II, Fransoa II, umro je nakon godinu dana vladavine (1559—1560). Nasledio ga je desetogodišnji brat Šarl. Katarina Mediči drži svu vlast. Šarl umire 1574. godine, a nasleđuje ga brat Anri III (1574—1589). Ni on nema sposobnosti da u teškim uslovima vlada zemljom.
ugenoti jačaju stupanjem Kondea i Kolinjija na čelo pokreta. Kolinji želi da Francusku prevede u kalvinizam. Konde namerava da upravlja zemljom u vreme maloletstva Fransoa II. Fransoa Giz, stvarni vladar Francuske tokom kraljevog maloletstva, primoran je da zbog teške finansijske situacije sazove državne staleže, što vođe hugenota koriste za napad. Katarina nakon smrti najstarijeg sina preuzima vlast nad zemljom i prvih nekoliko godina vodi kolebljivu versku politiku nudeći hugenotima ograničenu toleranciju. Fransoa Giz i An Monmorans se udružuju i 1561. godine stvaraju Katoličku ligu. Posle krvavog masakra u Vasiju 1561. godine hugenoti se naoružavaju. Izbijaju tzv. Hugenotski ratovi. Primaju pomoć Engleske i Palatinata, dok katolike podržava Španija. Hugenoti kontrolišu gradove na jugu Francuske.
U trećem građanskom ratu (1568—1570) hugenoti odnose pobedu i zadržavaju slobodu veroispovesti. Kolinji predlaže ujedinjenje Francuske putem rata sa Španijom. Šarl prihvata predlog; Katarina je protiv njega. Kolinji postaje prva ličnost u državi, pa Katarina menja politiku i odlučuje da ga ubije. Prilika za to je venčanje Anrija Navarskog (vođe hugenota) i Margarete Valoa, ćerke Katarine Mediči. Prvi atentat ne uspeva. Katarina, zaplašena da će u istrazi biti otkrivena, ubeđuje kralja da hugenoti spremaju zaveru. U zoru 23. avgusta 1572. godine, na dan Svetog Vartolomeja, Katarinin sin, Giz, vojvoda Anžuja, gradske vlasti Pariza i razjarena gomila napadaju i ubijaju 4000 hugenota, a među njima i Kolinjija. Vartolomejska noć izazvala je oduševljenje širom katoličkih država. Papa i katoličke države upućuju svoje čestitke. Protestanti događaj prikazuju kao primer katoličkog fanatizma. Masakr ne rešava ništa, ali ima negativne posledice po katolike. Hugenoti prelaze u defanzivu, ali su katolici razjedinjeni. Političari ustaju protiv Giza i traže ujedinjenje koje se ne postiže. Na presto 1574. godine stupa slabi Anri III (1574—1589). Katarina 1580. nastoji da pregovara sa obe strane i postiže prividnu ravnotežu. Hugenotske i katoličke trupe zajedno učestvuju u ratu protiv Španaca u Nizozemskoj što je španskog kralja Filipa II navelo da ponovo podstakne građanski rat u Francuskoj. Anri Navarski odbija njegove predloge.
Katarina Mediči je želela da Anri vlada Francuskom. On je međutim bio previše slab vladar. Snažne porodice odmeću se od kralja i prilaze hugenotima. Anri Navarski i kraljev brat udružuju se i prihvataju načelo verske ravnopravnosti 1576. godine. Anri, vojvoda od Giza, kao odgovor stvara Katoličku ligu. Kralj se stavlja na čelo lige. Liga se, međutim, raspada 1577. godine. Nakon smrti kraljevog brata 1584. godine kriza se ponovo rasplamsava jer kralj Anri nije imao dece pa je prestolonaslednik postao Anri Navarski, vođa hugenota. Vojvoda od Giza okuplja istomišljenike i obnavlja Katoličku ligu 1584. godine. U savezu sa Španijom, vojvoda od Giza obnavlja građanski rat 1585. godine. Kralj se predao koaliciji i pristao da povuče sve edikte o verskoj toleranciji. Anri Navarski se morao boriti za svoju veru. Otpočela je poslednja faza Hugenotskih ratova poznata kao „Rat trojice Anrija“. Anri Navarski dobija pomoć Engleske i predstavlja se kao simbol nacionalnog otpora protiv španske tiranije. Vojvoda od Giza postaje heroj katolika, a istupa i protiv kralja Anrija. Kralj je odlučio da se vojvoda od Giza pogubi.
Poraz Španske armade (1588) ubrzao je događaje i u Francuskoj. Dolazi do spoljne intervencije koja je kralju Anriju dala snagu da se suoči sa protivnicima. Ubistvo vojvode od Giza dovodi do pobune u Parizu i provincijama. Na čelu pobune je Majen, vojvodin brat. Suočen sa pobunom, kralj sklapa sporazum sa Anrijem Navarskim i prihvata ga za naslednika. Jula 1589. godine snage Anrija Navarskog opsedaju pobunjeni Pariz. U panici, jedan fanatik ubija kralja Anrija. Na samrtnoj postelji kralj je potvrdio svoju odluku o nasleđu pod uslovom da Navarski pređe u katolicizam. Time je Anri Navarski, sada Anri IV, odbio od sebe hugenote. Protiv njega je bio i španski kralj Filip (koji na Francusku šalje snage 1589) i papa, kao i većina Francuza. Anri Navarski je na sastanku Staleža 1593. godine prešao u katolicizam što uklanja otpor u zemlji. Sledeće godine krunisan je za kralja u Šartru, a marta iste godine ulazi u Pariz. Ne sveti se protivnicima te je čitava zemlja uz njega kada je 1595. godine objavio rat Španiji.
Odlučan korak ka uspostavljanju verske tolerancije je Anrijevo donošenje Nantskog edikta 1598. godine. Ediktom je hugenotima (protestantima) potvrđeno pravo veroispovesti u određenim gradovima i kućama, osim u Parizu i biskupskim sedištima. Hugenotima se priznaje pravo manjine (čine 10% stanovništva), a stvaraju se sudovi koji brane protestantska prava. Anri primenjuje ideje političara. Edikt se primenjivao punih 90 godina.
Jedno od najvećih dostignuća švedskog kralja Gustava Vase (1523—1560) je prevođenje Švedske u protestantizam (luteranstvo). Kalvinisti nemaju nikakvog uticaja u Švedskoj. Najvažnija ličnost švedske reformacije je Olaf Petri. On napada katoličku crkvu, a raskidu doprinosi udaljenost Rima i blizina Pruske. Olaf je 1531. godine postao nadbiskup Upsale i vođa reformacije u Švedskoj. Na skupštini staleža u Vesterosu Gustav traži od crkve da se odrekne suvišne zemlje.
Većina stanovništva Poljske u prvoj polovini 16. veka je katolička, a na jugu i istoku su i pravoslavci. Ujedinjenje katolika i pravoslavaca postignuto je 1596. godine kada pravoslavna crkva prihvata vlast i učenje Vatikana, a zadržava pravoslavno bogosluženje. Protestanti čine manjinu. Luteranstvo prodire u Poljsku preko Rige. Pokušaj Sigismunda II Avgusta (1548—1572) da se obračuna sa protestantima ne uspeva. Sejm se nalazi u rukama protestanteske šljahte te nastoji da izmeni zakon hereze 1552. godine što dovodi do nemira. Smiruje ih kralj koji, zajedno sa sejmom, prihvata versku slobodu protestantizma. Reformacija se postepeno učvršćuje i u Poljskoj. Dolazak jezuita 1566. godine dovodi do preokreta. Krajem veka u Poljskoj je dvanaest jezuitskih škola. Sredinom 17. veka katolicizam vraća svoj uticaj.
Protivreformacija ili katolička reformacija predstavlja odgovor katoličke crkve na protestantsku reformaciju. Papa Pavle III (1534—1549) prvi je koji uviđa potrebu za reformama. On saziva sabor u Trentu koji se sastaje tri puta u periodu između 1545. i 1563. godine. Donošenjem Augzburškog mira 1555. godine okončano je nasilje između luterana i katolika u Nemačkoj. Ovim mirom izjednačena su prava katolika i luterana po principu „Čija je zemlja, onoga je i vera“. Verski sukobi time nisu zaustavljeni. Kulminirali su izbijanjem Tridesetogodišnjeg rata (1618—1648). Vestfalskim mirom potvrđene su odredbe Augzburškog mira i prihvaćene su tekovine protestanata nakon 1624. godine. Jezuitski red Ignacija Lojole oružje je kojim se katolička crkva borila protiv protestantizma.
Od 1608. godine postoje dva saveza: Protestantska unija i Katolička liga. Izborni knez Palatinata, Fridrih, je na čelu prvog, a Maksimilijan Bavarski (inače protivnik Habzburgovaca) na čelu drugog. Fridrih je inače malih sposobnosti i samo je oruđe u rukama Kristijana iz Anhalta. Fridrihovom pozivu u pomoć odazivaju se Karlo Emanuel (savojski vojvoda) i Betlen Gabor (erdeljski vojvoda). Matija umire 1619. godine te se pobuna širi. Turi postiže manje uspehe. Izbornici 1619. godine biraju Ferdinanda jednoglasno za cara. Ferdinand ubrzo saznaje za odluku Čeha da prihvate Fridriha za kralja. Rat je neizbežan. Španija je na strani novog cara, a ubrzo mu se pridružuje i Maksimilijan Bavarski, izbornik Saksonije i papa Pavle V. Fridrih se 1619. godine svečano kruniše za kralja Češke. Maksimilijanove i Ferdinandove trupe nanose Česima poraz u bici na Beloj Gori (1620). Fridrih gubi češku krunu i svoje zemlje u Nemačkoj. Vođe pobune kažnjene su smrću, protestanti su proterani, a neprijateljske trupe pljačkaju Prag. Jezuiti se uvode u sve vidove života, a crkva dobija velike posede. Trijumf protivreformacije je potpun. Rat se, međutim, time ne završava zbog pojave privatnih vojski. Jedna od prvih vojski je ona Ernesta fon Mansfelda, a jedna od najmoćnijih je vojska Albrehta Valenštajna. Valenštajn je jedan od najsposobnijih vojskovođa svog vremena. Sa protestantizma je prešao u katolicizam. Odan je Carstvu i radi na učvršćenju carske vlasti.
Nakon potpune pobede katolicizma u Češkoj, ratište se prenosi u severnu Nemačku. Predvodnik protestanata sada je danski kralj Kristijan IV (1588—1648) koji je 1625. godine osporio Ferdinandova prava u Nemačkoj. Kao vojvoda Holštajna, Kristijan ulazi u rat kako bi zaštitio protestante u severnoj Nemačkoj. Očekuje pomoć Engleske, Francuske, Nizozemske i Švedske. Stvarne pomoći nema. Englezi šalju manji odred najamnika, Nizozemska novac, a Švedska odbija da pomogne. Car je za nadoknadu za ratovanje protiv Kristijana Valenštajnu predao Meklenburg. Zajedno sa Tilijem, Valenštajn nanosi Kristijanu težak poraz kod Lutera 1626. godine. Naredne godine danske snage potpuno su poražene. Valenštajnova vojska 1629. godine upada u Dansku zbog čega je Kristijan primoran na sklapanje mira u Libeku kojim se obavezuje da se ne meša u poslove Nemačke.
Pobeda nad Danskom navela je Ferdinanda da pokuša da zavede apsolutističku i katoličku monarhiju, odnosno da vrati stanje pre Augzburškog mira 1555. godine. Ediktom o restituciji on proglašava sve promene od 1552. godine nevažećim. Katolicima se mora vratiti imena, a svi koji se nalaze pod vlašću katolika moraju promeniti veru u katolicizam ili napustiti zemlju. Građani Augzburga predaju se carskim snagama bez otpora, a njih oko 8000 beži iz grada. Edikt je samo ojačao snagu protestanata. Ferdinand je 1630. godine sazvao sabor u Regensburgu sa ciljem da izborne kneževe ubedi da za naslednika prestola prihvate njegovog sina. Izbornici traže uklanjanje Valenštajna koga podržava španski dvor. Ferdinand pristaje. Rišelje podržava snaženje nemačkih kneževa odnosno slabljenje Carstva. Francuska već dugo vremena podržava ideje o švedskoj intervenciji u ratu. Švedska i Francuska 1631. godine rešavaju međusobna pitanja, a Rišelje se obavezuje da Gustavu Adolfu pruži finansijsku pomoć, dok se švedski kralj obavezuje da neće ugrožavati katolicizam.
Novi učesnik Tridesetogodišnjeg rata jeste Švedska kojom vlada Gustav Adolf (1611—1632), istaknuti ratnik, protestant i najveći švedski vladar. Zbog Valenštajnovog prisustva u severnoj Nemačkoj, Adolf uzima titulu admirala Severnog i Baltičkog mora, završava rat sa Danskom i osvaja čitavu rusku i poljsku obalu Baltika. Želi da Švedska postane prva baltička sila, a on bude zaštitnik nemačkog protestantizma. Juna 1630. godine švedska armija od 40.000 ljudi (uz nešto škotskih najamnika) iskrcava se u Pomeraniji, zauzima Šćećin i dolinu Odre, pregovara sa Brandenburgom i Saksonijom i privlači Magdenburg na svoju stranu. Knez Saksonije, Johan Georg, primoran je da sklopi sporazum sa švedskim kraljem. Septembra 1631. godine švedska vojska nanosi Tiliju težak poraz kod Brajtenfelda kod Lajpciga. Švedska armija nalazi se u srcu katoličke Evrope. U proleće 1632. godine Adolf zauzima Nirnberg i Minhen, odakle namerava da napadne Beč. Ferdinand poziva u pomoć Valenštajna koji se suprotstavlja Šveđanima u Saksoniji. Šveđani odnose pobedu u bici kod Lickena, ali je Gustav Adolf poginuo što predstavlja veliki gubitak za protestantizam. Valenštajn gine 1634. godine. Rat u Nemačkoj je na mrtvoj tački. Nijedna strana nije u stanju da pobedi. Nestaju glavni učesnici rata. Mansfeld gine, a Tili je ranjen. Rat se nastavlja zbog želje Francuske. Švedske trupe su poražene 1634. godine u bici kod Nordlingena, a naredne godine je Ferdinand zaključio mir sa Saksonijom u Pragu. Privremeno povlaši odredbe Edikta o restituciji Valenštajn gine 1634. godine. Rat u Nemačkoj je na mrtvoj tački. Nijedna strana nije u stanju da pobedi. Nestaju glavni učesnici rata. Mansfeld gine, a Tili je ranjen. Rat se nastavlja, ali gubi verski karakter.
Vestfalskim mirom postavljena su načela koja će biti na snazi u narednim vekovima. Ističe se načelo suvereniteta država na račun univerzalnog Carstva, odnosno potvrđuje se razjedinjenost Carstva. Tri stotine nemačkih država dobijaju suverenitet. Sve države ravnopravno učestvuju u radu Rajhstaga. Car je ceremonijalni vladar skupine nezavisnih država. Potvrđena su načela Augzburškog mira; priznati su kalvinisti i ostali protestanti, kao i njihove tekovine od 1624. godine. Carstvo je uklonjeno iz međunarodne politike, a Francuska i Švedska su evropske sile i garanti mira. Moć Habzburga u Evropi slabi. Austrija se okreće istoku, a Španija povlači u sebe.